“ሓደ ስነ ጥበበኛ፡….

እታ ካልኣይቲ፡ ብዙሓት ገጠምቲ ኣለዉ፡ክገጥሙ’ምበር ግጥሚ ክህይሱ ዘይክእሉ፧ ብግምጣሉ’ውን ብዙሓት ሃየስቲ ግጥሚ ኣለዉ ክገጥሙ ግን ዘይክእሉ። እዚ ካብ ምንታይ ትብሎ፧ ንስኻ ዓቢ ገጣምን ሃያሲ ግጥምን እኻ። እዚ ክልቲኡ ጸጋ ብከመይ ከተማዕብሎ ኪኢልካ፧

ተስፊት፡
ግድን ኣይዀነን ገጣሚን ሃያስን ክትከውን። “ገጣሚ ክንሱ ክህይስ ዘይክእል ስለ ምንታይ!” እውን ክንብል ኣይንኽእልን። ሃያሲ ክንሱ ስለ ምንታይ ዘይገጥም እውን ክንብል ኣይንኽእልን። ስለዚ ፈጠራዊ ስርሓት ምቕራብ ብተውህቦ ዝመጸ ምስ ተመኵሮን ትምህርትን ዝዓቢ እዩ። ምህያስ ግን፡ ብተውህቦ ዝመጽእ ኣይኰነን። ብተውህቦ ወይ ብተመክሮ ዝተበገሰ እንተ ኰነ ከኣ፡ ስምዒት ዘለዎ ህየሳ ደኣ እምበር፡ ውድዓውነት ወይ ኣድማሳውነት ዝሓዘለ ህየሳ ክንጽበ ኣይንኽእልን። ህየሳ ዓቢ ሞያ እዩ። ተማሂርካ እተምጽኦ ወይ እተዕብዮ ድማ እዩ። ግን፡ ሞያዊ ሃያሲ ወላ ኣይትኹን፡ ከም ሰብ ንዘንበብካያ ግጥሚ፡ ተመስጦኻ ወይ ትዝብትካ ክትህበላ ትክእል ኢኻ። ብስሩዕ ክትህይሳን ክትትንትናን ግን ይኸብድ እዩ። ምናልባት መበገሲ ናይዚ ሕቶካ ካብቲ ኣብ ጋዜጣ “ሓዳስ ኤርትራ” ትርእዮ ዝነበርካ ክኸውን ይኽእል እዩ። ኣብ ሓዳስ ኤርትራ ግን ኪንዮ ኣካል ሰቢራ፡ ስሩዕ ናዕታ ዘይብላን። ቃላት ምቑማል እንተ ዘይኰይኑ፡ ንሓይሊ ሓሳባት ብምልላይ፡ ራእይ ገጣሚን ታብላሕታ ኣንባቢ እንታይ ይከውንን ዘካተተ ህየሳ ይቐርብ ኣይነበረን። ሕጂ እውን የለን። ስለ ምንታይ ዘየለ? ኵሉና ስለ እንፈልጦ ምድግጋሙ ኣሰልካዩ እዩ።
ኣስዕብ ኣቢልካ እውን፡ “ንስኻ ዓቢ ገጣምን ሃያሲ ግጥምን እኻ። እዚ ክልቲኡ ጸጋ ብከመይ ከተማዕብሎ ኪኢልካ፧” ኢልካ ኣለካ ዳኒ! እዚ ከይጋነን። ጌጋ ስእሊ እውን ከይህዝ ነባቢ። ኣብ ስነ ጽሑፍ ዘሎ ሰብ ዓቢ ወይ ንእሽቶይ ክብሃል ኣይክእልን እዩ። ኣብ ስነ ጽሑፍ እቲ ዓቢን እቲ ንኡስን ማዕረ ናይ ምፍጣር ዓቕሚ ኣለዎም። ወትሩ ድማ ተማሃሮ እዮም። ኣነ ከኣ ወትሩ ተማሃራይ እየ። ንኽልቲኡ እውን ጌና እመሃሮን እምኰሮን እየ ዘለኹ። ወላ’ዃ ብ Professor Tej Nath Dhar ካብ ሕዳር 2012 ክሳብ ሕዳር 2013 ዝኸደ “Critical Writing” እንተ ተመሃርኩ፡ ጌና እውን ብዙሕ ነገር ከም ዝጎድለኒ እፈልጥ እየ። ብዝዀነ እቲ ህየሳ’ኳ ሞያይ እዩ ነይሩ። እቲ ምግጣም ግጥሚ ከኣ ዝንባለ’ዩ። እቲ ካብ ግዜ ናብ ግዜ ምዕባይ ከኣ “Tej law” ዝብል ሕጊ ይኽተል እየ። መዓልታዊ ክጽሕፍ፡ መዓልታዊ ከንብብ ከም ዘለኒ ዝሕብሩ ሕግታት ኣሎዉኒ። ከምዚ እንተ ጌርካ ኣባህላኻ ይሰፍሕ፡ ይውርጽጽ፡ ወዝን ላዛን ድማ ይህልዎ። ማዕልታዊ ምንባብ ዘለዎ ጥቕሚ ከኣ ብዓልኻ መልኣዮ።

ዳኒኤል ሃብተ፡
እታ ሳልሰይትን ናይ መወዳእታን፡ ሓደ ከም’ዚ ከማኻ ክህይስን ክገጥምን ዝኽእል ሰብ፡ ዝያዳ ካብ’ቲ ግጥሚ ክህይስ ዘይክእል ገጣሚ ንላዕሊ ጽቡቕ ዝኾነ ግጥሚ ክጽሕፍ ይኽእል’ዶ ትብል፧

ተስፊት፡
እቲ ሕቶ ዝደጋገም ዘሎ እመስለኒ። ብሕጽር ዝበለ ግን፡ ኣብ ፈጠራዊ ዕዮ ስለ ዝሃየስካ ዝያዳ ፈሊጥካ ማለት ኣይዀነን፡ ስለ ዘይሃየስካ ድማ ኣይፈለጥካን ማለት ኣይኰነን። እቲ ሃያሲ ናይ ምትንታን ሓይሊ ክህልዎ ግድን እዩ። እቲ ገጣሚ ድማ ሓሳባት ኣብ ምፍጣር፡ ኣብ ምፍታል ሓይሊ ኣለዎ። ክትህይስን ክትገጥምን ስለ ዝኽኣልካ ካብቲኦም ትበልጽ ማለት ኣይዀነን። ትድሕር እውን ማለት ኣይኰነን።

ዳኒኤል ሃብተ፡
ደርዘን ሕቶታት ንገጣሚ፡ ስለ ዝኾነስ ሓንቲ ሕቶ’ውን ክውስኽ፣ህየሳ ግጥሚ ይኹን ካልእ ሰነ ጽሑፍ ኣገዳስነቱ ዘይሰሓት’ዩ ኣብ’ዚ ዘለናዮ ግዜ ግጥምታትና ይህየሱ ኣለዉ’ዶ ትብል፧ ጥበብካ ይብዛሕ የቐንየለይ!

ተስፊት፡
ካባይ ጀሚርካ የለዉን። ብዙሓት ኣሰተማቐርቲ ግን ኣለዉ። ነቲ ምስትምቃር እውን ብዙሕ ግዜ ስለ ዘይደፍእሉ ቀጻልነት የብሉን። ክርሳዕ ዘይብሉ ግን፡ ዝሓሸ ምስትምቃር ወይ’ውን መባእታዊ ህየሳ ናይ ስነ ጽሑፍ ዝካየደሉ ካብ ኣብ ውሽጢ ኣብ ስደት ዘለና ንሓይሽ። ካልእ ይትረፍ በቲ ድሩት ዓቕምና ኣዛዊርና ብምራኣይ ክንትንትን ኢና ንፍትን። እቶም ኣብ ሃገርና ዘለዉ ሃየስቲ ወይ ኣስተማቐርቲ ጽሑፋት ግን ካብቲ “ምልቃም ቃላት” ኣይተገላገሉን። ብዝዀነ ወላ ሕጂ እንተ ዘይሃለወ፡ ተስፋ እገብር ጽባሕ ቅኑዕ ህየሳ ክህሉ። ብፍላይ ብፍላይ’ኳ ኣብ ደገ ዘለና፡ ክሳብ ምሉእ ናይ ሓሳብካ ምግላጽ መሰል ዝሃለወና፡ ንዝፈረዩ ስነ ጽሑፋዊ ስርሓትና ክስተማቐሩን ክህየሱን ኣለዎም እየ ዝብል። (ግን፡ ሓደ ሃያሲ ኣማእዛኒን ኣማቲን ደኣ እምበር ኣራሚ ክከውን የብሉን። ኣራሚ ናይ ኣርታዒ ስራሕ እምበር ናይ ሃያሲ ስራሕ ኣይዀነን።)

ቦኽረ ገብረየሱስ ( ሓደ ካብ ኣድሚናት ዛራ ገጠምቲ ናይዚ ዓመት)፡
ስነ-ጽሑፍ ኣብ ማሕበራዊ መራኸቢታት ንዘለዎ ንጥፈታት ብተወሳኺ፥ ብሕትመት ደረጃ ዝእከበሉን ዝስነደሉን መገድታት ምፍጣር ናይ ብዙሓት ኣስተብህሎ እዩ፡፡ ንስኻ ኣብዚ ዘለካ ተሞክሮን ጠመተን ከመይ ይመስል? ኣብ ዝተፈላለየ ከባቢታት ዓለም ኰንኩም ኣብ እስራኤል እትሕተም ጋዜጣ ቀይሕ ባሕሪ ጀሚርኩም ኣቋሪጽኩማ፡፡ ነዚ ሕቶ ብመንጽር ናይዛ ጋዜጣ፡ ዝነበረካ ተሞክሮ እንተ’ዕለልካና ኸ?

ተስፊት፡
ቦኽሪኖ፡ ጽቡቕ ኣለኻ ናይ ኵላትና ኣስተብህሎ እዩ። ብደረጃ ሕትመት ንኽስነድ ወይ ንክትሓዝ እውን ናይ ኵልና ሕልሚ እዩ። እዚ ሕልሚ ዘበገሶ እውን ሓንቲ ኣብ እስራኤል እትሕተም ጋዜጣ “ቀይሕ ባሕሪ” ጀሚርና ነይርና ኢና። እቶም ኣባላት እውን ካብ ዝተፈላለየ ኵርናዕ ዓለም ኢና ኔርና። እቶም ሰባት ብዙሓት፡ ብዙሕ ከነበርክት እንኽእል ኢና እውን ነይርና። ኣስማት ክጠቅስ፡ ቦኽረ ገብሬሱስ፡ ሳባ ኪዳነ፡ ብርሃነ ገብርህይወት፡ ሽሻይ ሽመንዲ፡ ክብሮም ደሞዝ፡ ምሉእኣለም ገብረዝጋእብሔር፡ ተስፊት ኣብርሃም (ኣነ) ዓወት መድሃኔን ካልኦትን ኢና ነይርና። ጽቡቕ ግስጋሰ ነይሩና፡ ጽቡቕ ናይ ምብህሃል መንፈስ እውን ነይሩና። ዓወት መድሃኔ (ዓወተይ ዓወታ) ደኺመ ጸሚኤ ሓሚመ ዘይብል ሰብ፡ ነታ ጋዜጣ ተሓቲማ ኣብ መላእ ተልኣቪቭ ንኽትዝርጋሕ ዘክእላ ሰብ ዝነበረ ምስ ተኣስረ ግን ኤዲተር ሙላኣለም ገብረዝግኣብሔር ተስፋኡ ባይታ ስለ ዝዘበጠ ኤዲት ክገብር እውን ኣይከኣለን። ንግዚኡ ደው ነብሎ ተባሂሉ። እቲ ዝነበረ ገንዘብ እውን ብናይ ኣባላት ውሳኔ ንዓወት ክወሃቦ ወይ እውን ዘድሊ ነገር ተዓዲጉ ክወሃቦ ተወሲኑ እኳ እንተ ነበረ ዓወት ግን ክቕበለና ኣይከኣለን። ብድሕሪኡ እሞ፡ እንታይ ይገበር ተባሂሉ። ተታሒዙ ክጸንሕ ተወሲኑ። ዳግማይ ትንሳኤ ይገበረላ እንተ ተባሂሉ እውን እቲ ገንዘብ መበገሲ ነታ ጋዜጣ ዝኸውን ኣሎና። ከም ዓወተይ ዓወታ ውፉያት ንስነ ጽሑፍ እንተ ተረኺቦም ምቐጸለት እየ ዝብል። (ዝነበረኒ ተራ ወይ ዝነበረካ ተራ ኣብቲ ጋዜጣ ስለ ዘሎ ምጥቃስ ኣገዳስነት የብሉን። ምስ ኣኽብሮት ቦኽሪኖ!

ኪዳነ ንጉሰ ( ሓደ ካብ ኣድሚናት ዛራ ገጠምቲ ናይዚ ዓመት)፡
ኣብ ዓውደ ስነጥበብ ካብ እትጽንበር ነዊሕ እዋን ኣቁጺርካ ኣለኻ፡ ምሉእ ግዜኻ፡ከምዘይትሰርሓሉ ውን ይፍለጥ። እቲ ምኽንያታት ንምፍላጥ ኣይኮነን ሕቶና፡ ተግዳስነትካን ስነ ጥበባዊ ሓላፍነትካን ግን ክንድቲ ምሉእ ጊዝይኡ ኣብ ዓውዲ ስነጥበብ ዘሕልፎ ኢኻ እሞ፡ ንውጽኢት (productivity) ዝምልከት ከመይ ትስርሕ፡ ኣብ ቀጻሊ፡ዘለኻ ሓሳብ ከመይ ይመስል፡ ብኡ መጠን ኣንበብቲ እንታይ ኢና ንጽበ ካባኻ፡

ተስፊት፡
ጽቡቕ ኣለኻ ኪዱን፡ ዳርጋ 16 ሰዓታት ዝሰርሓሉ ግዜ ነይሩ እዩ። (ሕጂ’ኳ ቁሩብ እቲ ሰዓታት ቀኒሰዮ ኣለኹ።) ኣብዚ ውሽጢ ናይ 16 ሰዓታት ግን፡ ምስ ስነ ጽሑፍ ይፈላለ ማለት ኣይዀነን። ኣብ ናይ ሻሂ ሰዓታት ምስ ስነ ጽሑፋዊ ስርሓት እየ ዘሕልፎ። ኣብ ስራሕ ዝዝሕለሉ ግዜ እውን ምስኦም እየ ዘዕልል። ዝንበቡ መጽሓፍቲ ከኣ፡ ብዕድል ስኢነ ኣይፈልጥን። የንብብ እየ። ደሓር፡ ስነ ጥበብ ምስ ስራሕ እዩ ዝፍጠር መስለኒ። ኣብ መንጎ ስርሕ ዝመጹኒ ሓሳባት ብዙሓት እዮም። ኣብ ናይ ዕረፍቲ ግዜይ ግን፡ ወላ ናይ ንባብ ባህሊ እውን የጥፍእ እየ። ብዝዀነ ፍሉይ ነገር ክሰርሕ እደሊ። ንግጥሚ ጸቂጠ ክሰርሓሉ እየ። ነቲ ዝጀመርክዎ፡ ህየሳዊ ኣጸሓሕፋ (critical writing) ክቕጽሎን ከዕብዮን ወይ እውን ከማዕብሎን መደብ ኣለኒ። እዚ ግን ሎሚ ኣይዀነን ምናልባት ጽባሕ – ግን፡ ብርግጽ! እዚታት ክትጽበ ካባይ ምደለኹ።

ኪዳነ ንጉሰ ( ሓደ ካብ ኣድሚናት ዛራ)
ተወሳኺት ሕቶ፡ ተራን ዕጫን ኤርትራዊ ስነጥበብ ብከመይ ይመሓየሽ ትብል?

ተስፊት፡
እምባገነናት ክሳብ ዝሃለዉ ስነ ጽሑፍ ኤርትራ፡ ብፈሊጠ ኵሉ እዩ ክቕጽልን ክጽሓፍን። ዋና ጠባይ ርእሰ ሴንሱር ዝብሃል ኣብ ርእስኻ ኣቐሚጥካ፡ “ግናይን ሰናይን፡ ሕማቕን ጽቡቕን፡ እከይን ቅኑዕን” እናበልካ ምጽሓፍ እዩ። እዚ ሕማም እዚ ወላ እውን ምስ ወጻና ንቕጽሎ ምህላውና እዩ። (እቶም ኣብ ትሕቲ ቁጽጽር እምባገነን ዘለዉስ ደሓን።) ሓደ ደራሲ ፍርሒ እንተ ዘይኣወጊዱ ቀምሽ ኣዲኡ ተለቂሑ ጥሽ ይውባእ። ኣብ ሃገረ ናጻ ናይ ሓሳብካ ምግላጽ ተረይዑ፡ ሓለንጊ እምባገነናት ዝድህሎ እንተዀይኑ ዕንክሊል ኣይበል። “ገጣማይ እየ። ጸሓፋይ እየ።” ምባል የወግድ። ስነ ጽሑፍ ንተባዕ እምበር ንፈራሕን ላንግላንጋን ኣይናፍቕን እዩ። ኣመዓባብልኡን ተርኡን ስነ ጽሑፍ ኤርትራ ብኸምዚ ዘለዎ ክምሓየሽ ኣይክእልን እዩ። እቲ ኣብ ውሽጢ ዘሎ፡ ነቲ ሕሉፍ ክናፍቕ፡ እቲ ኣብ ደገ ዘሎ ድማ ብላንግላንጋ ሕቒቕ ክብል እዩ ዝነብር ዘሎ። ተባዕ ጸሓፊ ምስ ዝፍጠር እዩ ክመሓየሽ ወይ ክስጕም ዝኽእል። እዚ ማለት፡ ነቲ ህሉው ኩነት ብምልላይ፡ ነቲ ጭቁንን ርሱይን ገባራይ ብምርኣይ፡ ብዕምቆት ክብርበርን ክድህሰስን ምስ ዝካኣል’ዩ፡ ክመሃየሽ ዝኽእል።

ኣኽብረት መሓሪ ( ኣኽቢር ጋል ሃገረሰብ ሓንቲ ካብ ኣዲናት ዛራ ገጠምቲ)
ከም ዝፍለጥ ኣብ በበይኑ ከባቢታት ዝተፈላለየ ኣተቃቕማ ቋንቋ ትግርኛ ኣሎ። ንስነ ጽሑፍ ወይ ንስነ ግጥሚ ተባሂሉ ንዅሉ ኣማእኺሉ ወግዓዊ ዝዀነ ትግርኛ ኣሎ ዶ ትብል? ህላውነቱ ኸ…!? ጥቕሙን ጉድኣቱን ኣሕጽር ኣቢልካ እንተ ትገልጸልና? የቐንየለይ።

ተስፊት፡
ዝተፈላለየ ኣቋውማ ዘይዀነስ፡ ዝተፈላለየ ላህጃ’ዩ ዘሎ። እዚ ናይ ላህጃ ፍልልይ ድማ ብዙሕ ዘሸግር ኣይመስለንን። ንኣብነት “ሕጂ፡ ሕዪ፡ ሕዚ…” ናይ ዝተፈላለዩ ከባቢታት እዮም። ድርጕሞም ውን ሓደ እዩ። ግን ክንጥንቀቐሎም ዘለና፡ ኣብ ድርሰታትና፡ እቲ ዝህነጽ ዘሎ ገጸ-ባህርይ ወይ ጠባይ ኣዘናትዋኡ ብናይ ሓደ ከባቢ ላህጃ እንተ ተሃኒጹ፡ ንነባቢ ዘጸግም ኣይዀነን። ናይ ገጸ ባህርይ ምከና (setting) እውን ንጹር ይኸውን ኣሎ ማለት እዩ። እምበር ከምዚ ፊልም ናይ ዓድና “ናይ ገጠር ፊልም” ብምባል ሕውስውስ፡ ልውስውስ ዝበለ ላህጃ ብምጥቃም ኣልባቡ ነጥፋእሉ እንተ ደኣ ዀይንና እቲ ጥበባዊ ስርሓት ካብቲ ዝህቦ ጥቕሚ፡ ዝሕልፎ ጉድኣት ክበዝሕ’ዩ። ፍልልይ ናይ ላህጃ ኣብ ዝዀነ ቋንቋ ኣሎ። ዓረብ እንተ ኢልና ንኣብነት፡ ናይ ሱዳን፡ ናይ ምስሪ፡ ናይ ሶርያ፡ መቕረብ፡ ናይ ስዑዲ፡ ናይ የመን… ወዘተ ሕጂ ናይ ዓረብ ድርሰታት ፊልም ጅምር ከተብል እንከላ ናይ መን ላህጃ እዩ። ቀልጢፍና ኢና ንፈልጦ። ምክንያቱ ቅርጺ ናይ ላህጃ ሓልዩ ስለ ዝድረስ እዩ።
እታ ካልኣይቲ ምስኣ ዝሰዓበት፡ ‘መወከሲ ንስነ ጽሑፍ ኣማእኺሉ ዝኸይድ መጽሓፍቲ ክሳብ ሕጂ ዝተጽሓፈ ኣይርኣኹን። ኣብ ካልእ ቋንቋታት ግን መዝገበ ቃላት ስነ ጽሑፍ፡ መዝገበ ቃላት ስነ ህይወት፡ መዝገበ ቃላት ፖለቲካ ዝብሉ ተመልኪተ ኣለኹ። ኣብ ትግርኛ ግን ብልክዕ የለን። ኣብ 2012 ግን ሓንቲ መጽሓፍ፡ “ስውያ ንግግር” ብዶክተር ወልደ ገርግሽ (ስሙ ርግጸኛ ኣይዀንኩን፡ እታ መጽሓፍ ግን ነይራትኒ) እትብል ኣንቢበ ኣለኹ። ብዙሓት ናይዚ ዓውዲ ሞያውያን እውን ጽቡቕ ተበግሶን ከም መወከሲ ክትተሃዝ ከም ትካኣል እውን ተዛሪቦሙላ ኣለዉ። ንኹሉ ዘጣማረት ግን ኣይዀነትን። ቀንዲ ትሕዝቶ ናይታ መጽሓፍ እውን ኣብ ኣይዶምስ (idoems) ኣትኵራ ዝተዓየት ስራሕ እያ። ተስፋ ይገብር ረኺብኪ ከተንብብያ። ብሕጽር ዝበለ ግን፡ የለን ዝቐለለ መልሲ እዩ። ደሓር ከኣ ቋንቋ ስምምዕ እምበር ሕጊ ኣይኰነን። ወላ ሓደ ንኹልና ዘማእኽል መወከሲ መጽሓፍ ይዳሎ፡ ካብቲ ላህጃ ተገሊልካ በዚ ኪድ ዝብል ሕጊ ኣብ ቋንቋ ይኹን ኣብ ስነ ጽሑፍ የለን። ኣነ ክቕይዕ ወይ ክሕጭጭ እንተ ደኣ ደልየ በቲ ዝመልኰ ላህጃ ክጽሕፍ እኽእል እየ። ዝበዝሑ ስነ ጽሑፋዊ ህጫጨ ከማን ብኸምኡ ክስርሑ እንከለዉ እዮም፡ ወዝን ጽባቐን ዝህልዎም። (እዚ ናተይ ርድኢት እዩ። ሓጺር ስለ ዝበልክኒ ሊንጎ ገይረ መሊሰልኪ ኣለኹ።)

ዛራ ገጠምቲ
(እዛ ሕቶ መን’ዩ ሰዲዱለይ ስሙ ኣጥፊአዮ ኣለኹ። ምስ ይቕሬታኡ እዛ ሕቶ ክትምልሰለይ።)
ብቑዕ ገጣማይ ዝበለ ከመይ ዝበለ እዩ፧ ከምኡ እውን ብቑዕ ገጣማይ ንምዃን ዝሕግዙ ነጥብታት ወይ ባእታታት እንተትገልጸለይ ጽቡቕ ነይሩ።

ተስፊት፡
ቶልስተይ’ሲ እንታይ ኢሉ መሰካ፡ ነታ “The War and Peace” ትብል መጽሓፉ ናብ ህዝቢ ምስ ኣቕረባ፡ ብኣንበብቲ ኣዝያ ተፈታዊትን ተነባቢትን እያ ኰይናትሉ። ሓደ ካብ ኣድነቕቱ ድማ ከምዚ ኢሉ ሓቲትዎ፡ “ቶልስተይ ሕጂ ከ እንታይ ትገብር ኣለኻ?” ምስ በሎ። “ሕጂ ደኣ እንታይ ክገብር ሓንቲ ትራሽ ዝኾነት መጽሓፍ የዳሉ ኣለኹ።” ኢሉ መሊስሉ እዩ ዝበሃል። እዚ ናይ ቶልስተይ ኣባህላ ተረዲኡካ ኽከውን ተስፋ እገብር። ማለት ብቑዕ ገጣማይ ዝበሃል የለን። ኵሉ ኣብ ስነ ጽሑፍ ዘበርክት ደራሳይ ይኹን ገጣማይ ኵሉ ግዜ ተማሃራይ እዩ። ካብ ከባቢኡ ይመሃር ካብ ገዛእ ርእሱ ይመሃር… ወዘተ። ምኽንያቱ ስነ ጽሑፍ ወትሩ ፈጠራዊ ስራሓት እምበር፡ ቅማረ ፊዚክስ ወይ እውን ማተማቲክስ ኣይዀነን። ምናልባት እቲ ንኡስ ናይ ተማሃራይ – ተማሃራይ ክኸውን ይኽእል እዩ። እቲ ዓቢ ከኣ ተማሃራይ እዩ። ስለዚ ኣብ ስነ ጽሑፍ ዓለም ወትሩ ትሕንጥት እንተ ዀይንካ፡ ብውሕዱ እውን ልዕሊ ሚኢቲ መጽሓፍቲ እንተ ኣንቢብካ ምላልባት፡ ወይ ንፉዕ ጽሓፊ ወይ እውን ንፉዕ ኣንባቢ ክትከውን ትክእል ኢኻ።
እታ ካልኣይቲ ሕቶ፡ እዞም ባእታታት ግጥሚ ዝበሃሉ፡ ብቑዕ ገጣሚ ንምዃን ኣይዀኑን ዝሕግዙ። ነቲ ኣጋውልን ኣገባብን ኣሰራርዓ ግጥሚን ወዝን ላዛን ንኽህልዎ ዝሕግዙ ጥራይ እዮም። ብቑዕ ንምዃን ዝሕግዙኻ ግን፡ ፈጣራዊ ሓሳባትካ እዮም። ፈጠራዊ ሓሳባት ጥራይ እውን ኣኻሊ ኣይዀነን። ፈጠራዊ ሓሳብ መጺኡ ወዝን ላዛን ዘይብሉ፡ መንፈስ ስነ ጹሑፋዊ ቋንቋ ዘየካተተ እንተዀይኑ፡ በናኒ ስነ ጽሑፍ ስርሓት እዩ ማለት እዩ።

ወዲ ገረብ (ሃብቶም)፡
ብመጀመርታ ሰላም ንዓኻ ይኹን ተስፊት!
ቀጺለ ንግጥሚ ኣመልኪትካ ኣብ ትጽሕፎ ጽሑፍ ብዙሕ ተማሂረሉ እየ’ሞ ቀጽሎ። ናብ ሕቶይ ክኣቱ፡ እዚ ሎሚ ግጥሚ ኢልና ንሰምዮ ዘለና ጽሑፍ፡ ኣባና ካብ መዓስ ኡ ተኣታትዩ፧ እቲ ግጥሚ ዝብል ሽም ይውክሎ ዶ፧ ብመሰረቱ ኸ ካብቲ ግጥም፡ ዝብል ናይ ኣምሓርይና ዝተወረሰዶ ኣይመስለካን፧ ምስ ዝጸንሐናን ዘሎን ማሰ ኸ እንታይ ኡ ፍልልዮም፧ ግጥሚ ምባል ገዲፍና ማሰ ተበልናዮ ኸ፧

ተስፊት፡
ግጥሚ ዝብል ቃል ካብ ጥንቲ ጥቅምቲ ዝነበረ ምስ ምምዕባልን ምስሳንን ቋንቋ ትግርኛ ዝመጸ ደኣ እምበር፡ ካብቲ ኣብ 13ይ ክፍለ ዘመን ዝበቖለ ቋንቋ ኣምሓርኛ፡ ካብኡ ዝተርዓመ ወይ ዝተወስደ ኣይዀነን። ደሓር ትግርኛ ብዝተፈላለየ መግዛእቲ ተራስዩን ተረሚሱን ስለ ዝጸንሐ ደኣ እምበር፡ ናዕታዊ ቋንቋ ምዃኑ ከኣ ክንዝንግዕ የብልናን። ስለምንታይ ንነፍሲ ወከፍ ቃል እናኣረኻን እናለቐምካን፡ “ኣብ ኣምሓርኛ ኣላ፡ እዚኣ ኣምሓርኛ እያ።” እናበልካ። ንቋንቋ ትግርኛ ንምድካይ ይስራሕ ኣሎ እንድዒ!፧
እስከ እዛ ጥቕሲ ንመልከት፡ ብውሕዱ ምስ ምምዕባልን ምንቅስቃስ ስነ ጽሑፍ ኤርትራን ኪንዮኡን ከም ዝነበረት ኣመት እትህበና ንመልከት፡ “እዛ፡ ብትግርኛ፡ ልሳን፡ ብግጥሚ ገይረ፡ መሊኤያ፡ ዝኔኹ፡ ጻዕረይ፡ እንተየስገልካትኩም፡ ናብኣ፡ ኣድሂብኩም፡ ኣንብቡ፡ እሞ፡ ሐንቲ፡ እትድርበ፡ ቃል፡ ከምዜብላ፡ ኪርዳአካትኩም፡ ኢዩ። ናይዚ፡ ዂናት፡ ዐዲ፡ ፈረንጂ፡ ክሌው፡ ኣፍ-ኣፉ፡ ኣሕጽር፡ ኣቢለ፡ ግጥሚ፡ እናሐሎኹ፡ ጽሒፈዮ፡ ዝኔኹ፡ ዝርዝር፡ ገይረ፡ ኣስፋሕፊሔ፡ ጽሒፈዮ፡ እንተዝኾን፡ ታሪኹ፡ ገዚፍ መጽሃፍ፡ ምመልኤ። እዙ፡ ንእሽቶይ፡ ዕዮ፡ እዙይ፡ ጽሒፈ፡ ዝኔኹ፡ ወዮ፡ ኣብቱ፡ ደም፡ ህዝበ-ክርስትያን፡ እናፈሰሰ፡ ዜውሕጀሉ፡ ዘሎ፡ ሀገር፡ ኣብቱ፡ ጥቓ፡ ብደም፡ ወደማርያም፡ ክልዖ፡ ዚሕጸብ፡ ዘሎ፡ ባይታ፡ ኢየ፡ ዝኔኹ፡ እሞ፡ እዙ፡ ከምዙይ፡ ዝበለ፡ መስካሕክሒ፡ ጉብኤ-ጸሊም፡ ኣብ፡ ሕሊና፡ ብዝተሰቘረኒ፡ ክሳቦይ፡ ጫፍ-ጫፋ፡ ምእንቲ ክትፈልጥዋቶ ኢለ እየ።” (from; How the world was set ablaz because of two serpent) እዚ ጽሑፍ ኣብታ “A history of tigrinya literature” (212-213) እትብል ናይ ፕሮፌሰር ግርማይ ነጋሽ እውን ምውካስ ይከኣል እዩ። እዚ ጽሑፍ መዓስ ተጻሒፉ ኢልካ ትግምግም፧ ብውሕዱ እዚ ጽሑፍ ኣብ ግዜ ትርቡሊ ክኸውን ይኽእል እዩ። እዚ ወትሃደር፡ ነቲ ዝሪኦ ዝነበረ ብርሰት ደቂ ሃገሩ ስለ ዘስክሓክሖ እዩ። ብግጥሚ ኣቢሉ ክስንዶ ዝሓስብ ዘሎ። ሰኒድዎ ድማ። (ኣገዳስነት እንተ ኣለዋ እታ ግጥሚ ከነስዕቦ እውን ይከኣል እዩ።) ስለዚ ግጥሚ ዝብል ቃል ሕጂ ዝመጸ ዘይዀነስ ዝነበረን ዝቕጽል ዘሎን እዩ።
ካልኣይቲ ኣብነት ክደግም “ግጥሚ ንቋንቋ ትግርኛና መልክዑ፡ ሕብሩ፡ ጽባቐኡ፡ ወዙ፡ ጣዕሙ፡ መቐረቱ፡ ኵሕሉ፡ ቂሐ-ጽልሙ፡ ክምስታኡ… ኪዀኖ ከሎ፡ ዘይስማዕ ዜማ ዘለዎ ዘማሪ ክፍሊ ስነ ጽሑፍ እዩ።” (ሕ-1992 ገጽ-10) እዚ መምህር ኣስረስ ተሰማ፡ ኣብታ ‘ደሃይ ባህሊ” እትብል መጽሓፎም ዝጽሓፍዎ እዩ። እዚ ከምዚ ዓይነት ውቃበን ኵሕልን ዘለዎ ጽባቔ፡ ስለምንታይ እዩ ናብ ካልእ ቋንቋ ብምጽጋዕ ክሽየጥ ወይ ክሕረጅ ዝድለ ዘሎ፧ እሞ “ዋካ” እትብል ቃል እውን ኣብ ቋንቋ ሉጓንዳ ስለ ዘላ ናይ ትግርኛ ቃል ኣይዀነትን ኢልና ክንጉሕፋ ኣለና ማለት ድዩ? ኣይዀነን። ስለዚ ቋንቋ ስምምዕ እዩ። ምህዞን ምዕባለታት ፊደላቱ እውን ከምኡ። እምበር፡ ከም ሓደ እምባገነን መራሒ ድርቕ ብምባል “ኖ!… እዚኣ ካብ ቋንቋ እገሊት ዝተወስደት እያ። እዚኣ ከኣ ካብ ቋንቋ…” እዚ ከምዚ ፍጽም ዘምሕረልና ኣይዀነን።
ናይ መወድኣታ፡ “ግጥሚ ምባል ገዲፍና ማሰ ተበልናዮ ኸ፧” ኣይፋልካን ከምኡስ ክንብሎ ኣይከኣልን እዩ። ግጥሚ ሓደ ገፊሕ፡ ንብዙሕ ዓይነታት ግጥሚ ዝሓቁፍ እዩ። ማሰ ከኣ ሓደ ካብ ዓይነታት ግጥሚ እዩ። ዓይነታት ግጥሚ ዝብሃሉ ኣዝዮም ብዙሓት እኳ እንተዀኑ፡ ውሑዳት ካብኦም ግን ክጠቕሰልካ፡ ማሰ፡ መልቀስ፡ ዝናኣዊ ግጥሚ፡ ሚሕሸ፡ ስምዕን ወርቅን (ስምዕ ወወርቅ [Wax And Gold poem])፡ ሕደማን ካልእን ክጥቀስ ይከኣል። ስለዚ ማሰ ሓደ ንኡስ ካብ ዓይነታት ግጥሚ እዩ። እምበር ነቲ ዓቢ ግጥሚ ዝብል ትርጕም ክውክሎ ኣይክእልን እዩ።

ኩመል ጎቦ-ጽሕዲ፡
እቲ ግጥሚታትካ ናይ ዓበይቲ ሰባት ማለት ናይ ማሰኛታት ኣሰር ዘለዎ እመስል። ካብቶም ግጥሚ ኣይግጠምን እዩ፡ ካብ ሰረት ቀዳሞት’ዩ ቀዲሑ ዝቕጽል ዝብሉ ከም በዓል ቲ.ኤስ. ኢሌት ዲኻ?

ተስፊት፡
ኣሰር ክህልዎ ግድን እዩ። እቲ ጽልዋ ኣሎ። እቲ ባህልን ልምድን ኣሎ። ስለዚ ኣሰር ክህልዎም ግድን እዩ። ከም ናይ T.S. Eliet እምነት ግን፡ የብለይን። ግጥሚ ይፍጠር፡ ይግጠም ድማ እዩ። ከምቲ ፕሮፌሰር ተጅ ዝበሎ ከኣ፡ “ዛንታታት ስነ ጽሑፍ ኣብ ዙርያና እዮም ዘለዉ። እቲ ኣገዳሲ እንታይ ተቕርብ እዩ።” እምበር፡ ንጥሚ ወላ በዓል ሶቕራጦስ ይኹን ካልኦት ፍላስፋታት ግሪኽ ከም ሓደ ተደጋጋሚ ቅዳሕ ደኣ እምበር፡ ሓድሽ ክፍጠር ኣይክእልን እዩ እዮም ዝብሉ ነይሮም። ደሃር ግን በዓል ፕላቶ ምስ መጹ፡ ቁሩብ ቅይር ዝበለ ይመስል ነይሩ። “ግጥሚ፡ እቲ ዘይተተንከፈ ናይ ኣነቃቓሕቲ ኣማልኽቲ እዩ። እዚ ከኣ ብጽላለ ናይ ሰባት ምንቕቓሕ ዝግሃድ ፈጠራ እዩ።” ይብል ነይሩ። እዚ ይኹን እምበር፡ ብዙሕ ዝርሃቐ ኣይዀነን።

ገጣማይ ሽሻይ ሽመንዲ
“እቲ ኣብ ዓዲ ዘሳለየን ዝቕጽል ዘሎ ዝመስልን ናይ ስነ ጥበብ ‘ሲስተም’ [ኣገባብ] ንምብዳህ፡ ኣብ ስነ ልቦናዊ መረዳእታ ዓንኬል ስነ ጥበባውያን ኣተኲርካ፡ እንታይ ክግበር ይከኣል ትብል፧”

ተስፊት፡
ኣብቲ ዝሓለፈ እዋናት ዝነበረ ስነ ጽሑፋዊ ስርሓት ብቐሊሉ ክትርድኦ እትኽእል፡ ቀጥታዊ ኣዘናትዋ ዝሓቘፈ፡ ኣብ ክውንነት (realism) ዝተመርኰሰን ብፈሊጠ-ኵሉ ዝዀነ ኣዘናትዋ ዝንገር፡ ኣብ ርእሲ ምንባሩ፡ ዘልዕሎ ዛዕባታት እውን ኣብ ማሕበራዊ ጉዳያት ዝተሓጽረ እዩ ነይሩ። መብዛሕትኦም ደረስቲ ነቲ ቅኑዕን ግጉይን፡ ሰናይን እከይን ብምርኣይን ብምልላይን፡ ማሕበራዊ ክብርታት ንምምሃር፡ ምቕሉልነት ንምህናጽን ስነ ምግባር ንምስራጽን ነቲ ሕብረተሰብ ንምንቃሕ ዓሊሞም እዮም ዝጽሕፉ ነይሮም። ዳርጋ ኣብ ኩሉ ስነ ጽሑፋዊ ስርሓት ከኣ፡ ልዑል ምትእትታው ናይ ደረስቲ ዝረኣየሉ ኣብ ርእሲ ምንባሩ፡ እዚ ከኣ፡ ነቶም ገጸ ባህርያት ውሑድ ናጽነት ጥራይ ዝህብ ኣገባብ ኣቀራርባ ይንጸባረቕ ነይሩ እዩ። ደረስቲ ነቶም ግጉይ ኣካይዳ ዘለዎም ገጸ ባህርያት ወይ ጠባያት ክሳብ ሞት ዝበጽሕ ዝተፈላለየ መቕጻዕቲታት ከውርድሎም ይረኣዩ ኔሮም። በዚ ከኣ፡ እቲ ኣንባቢ፡ ካብቲ ግጉይ ኣካይዳታት ንኽቑጠብ የጠንቅቑ ነይሮም። እዚ ኣገባብ ኣጸሓሕፋ ኣብቲ ናይ ቅድሚ ናጽነት ዝነበረ እዩ።
ድሕሪ ናጽነት እንተ ዀነ እውን እዚ ዓይነት ኣገባብ ስነ ጽሑፍ’ዩ ቀጺሉ። ወላ’ኳ ብዙሓት ጸሓፍትን ምሁራን ናይ’ዚ ዓውዲን ስነ ጽሑፍ ኤርትራ ክዕምብብ ባህግን ሃንቀውታን እንተ ነበሮም፡ ሕማቕ ኣጋጣሚ ዀይኑ ግን፡ ከይቀነየ ተቒጽዩ እዩ ተሪፉ። ፕሮፌሰር ግርማይ ነጋሽ ኣብ ፈለማ ናይ ናጽነት ዓመታት ስነ ጽሑፍ ኤርትራ ንኸይድቆስ፡ ንኸይርመስ ከይርምሰስ፡ ንደረስቲ ሓድሽ ወለዶ፡ ኣብታ “ናይ ደረስቲ ናጽነት” እትብል መደርኡ ናይ 1992 ከምዚ ኢሉ ኔሩ፡ “ብሕልፊ’ኳ ደረስቲ፡ መንግስትና ከይነቐይም፡ ወይ እውን እቲ መንግስትና ኣይፈትዎን ይኸውን’ዩ፡ ወይ እውን ከምዚ እንተ ጽሓፍኩስ ከምዚ ስለ ዝዀነ’ዩ ክብሉኒ እዮም ናይ ዝብል ረማሲ ርእሰ ሴንስር (Self censorship) ግዙኣት ከይኰኑ ምጥንቃቕ ከድልዮም እዩ።[(Recorded video 00፡31፡25 – 00፡31፡41) ምስማዕ ይከኣል።] ስለዚ እቲ ከሳሊ ዝጸንሐ ይሓይሽ ካብዚ ናይ ሕጂ ስነ ጽሑፋዊ ስርሓት ክበሃል ይከኣል እዩ።
ኣብ መዳይ ስነ ልቦና፡ ዘሕዙኒኒ፡ እቶም ካብ ሃገር ምሳና ተሰዲዶም ክንሶም ንእምባገነናት ሶፍት ከቐብሉ ናብ እንዳ ሽቓቕ ዝመላለሱ ደረፍቲ እዮም ዘሕዙንኒ። ካብ ስድራኻ ካብ ቤትካ በርቊቑ ንዘባረረካ እምባገነን ስርዓት ክትናፍቖ ዘይኰነ ዘለካስ፡ ክትቃለሶ እዩ ዘለካ። ደገ ወጺካ ተሰዲድካስ ኢድካ ኣጣሚርካ “ኰሸምሸማዊ ሕደማ” ሰሪሐ ኢልካ፡ ዘርጉሑለይ ሸር በሉለይ እናበልካ ጎስጓስ ከ ካበይ ዝመጸ ባህሊ ወይ ባህሪ እዩ። ሓደ ስነ ጥበበኛ፡ ነቲ ህሉው ኩነት መንብሮ ሕብረተ ሰቡ፡ ነቲ ምረትን ጭቆናን ነቲ ርስየትን ፍልሰትን እዩ ከሪአና ዝግባእ።
ብሓፈሻ ስነ ጥበበኛታትና ደረፍቲ ይኹኑ ተዋሳእቲ ኣብዚ ሕጂ ግዜ ኣማእዘንቲ ሕብረተ-ሰብ ዘይዀኑስ ንብዓላቶም ተማእዘንቲ በቲ ሕብረተሰብ እዮም ኰይኖም ዘለዉ። ምኽንያቱ ሓደ ስነ ጥበበኛ፡ “ከምዚ እዩ ዝፈቱ ህዝብና፡ ከምዚኣ ስርሓለይ!” ኢሉ ካብ ምሕሳብ ክሳብ ዘይተገላገለ። ዓይኒ ህዝቢ ክኸውን ኣይክእልን እዩ። ኣብዚ ሕጂ እዋን እቲ ህዝቢ ዓይኒ እቲ ስነ ጥበበኛ ድማ ኦኣይነ ስዉር እዩ ኰይኑ ዘሎ። እቲ ህዝቢ ቀዲሙ ይስጉም፡ እቲ ስነ ትበበኛ ድማ ኣሰር ናይቲ ህዝቢ እናተኸተለ እዩ ዝስዕብ ዘሎ። እቲ ኣቐዲሙ ዘሳሊ ዝነበረ ግን፡ እቲ ጥበበኛ መራሒ ወይ ኣማእዛኒ እቲ ህዝቢ ድማ ስዓቢ እዩ ነይሩ። ስለዚ ስነ ልቦና ስነ ጥበበኛታት ክዓቢ እዩ ዘለዎ። ደሓር ሓድሽ ፈጠራዊ ዕዮ ንምስራሕ ደኣ እምበር፡ ንዝተሰምዐ ምድጋምን ንብሁል ምባልንስ ክደክም የብሉን።
***
ዛራ ገጠምቲ
ብስም ዛራ ገጠምትን ብስም እዛ መደብ ደርዘን ሕቶታት ንገጣሚን ከመስግነካ ደስ እብለኒ።
ተስፊት፡
ኣነ እውን ስለቲ ኣኽብሮትኩም፡ ኣጸፋ ክብሪ ንዓኹም እናበልኩ ከመስግነኩም ደስ እብለኒ።