ኤርትራ እታ ዘይተነበበት መጽሓፍ

ብተስፋየ ገብረኣብ

2ይ ክፋል

ናብ ኤርትራ ኣብ ዝኸደሉ እዋን፡ ብርክት ዝበሉ ኣዕርኹተይ ኣብ ገዝኦም ዕድመ ጌሮሙለይ ኔሮም። ሒደት ገዲፍካ፡ ዝበዝሑ ከብሒ መጽሓፍቲ የብሎምን። ከብሒ መጽሓፍቲ ኣብ ሳሎን ምግባር፡ ኣብ ኤርትራ ባህሊ ኣይኮነን። እዚ ክብል ከለኹ፡ ካብ ዉልቃዊ ትዕዝብተይ ተበጊሰ ደኣ’ምበር፡ ብሓፈሻ ንኹሉ ማለተይ ኣይኮነን። ዝዓበየ ምልክት ስልጣነ ኮይኑ ዘሎ ግና፡ ምትካል ዲሽ ምኻኑ ኣይካሓድን። ኣብ ኣስመራ፡ ናሕሶም ብዲሽ ዘጽለለ ኣባይቲ ቁጽሪ የብሎምን። ብዙሕ ስበ፡ ቃንቃኡ ዘይርድኦ ተኸታታሊ ፊልም ብጽሞና ይከታተል። ናይቲ ፊልም ድያሎግ’ዉን ብግምት’ዮም ዝርድእዎ። ኣብ ኣስመራ፡ ካብቲ ብድሽ ዝመሓላለፍ ናይ ቱርኪ ፊሊም፡ ‘’ማህነድ’’ ናይ ዝባሃል ተዋሳኣይ ስም ዘይፈልጥ ሰብ ኣናዲኻ ክትረክብ ኣይከኣልን’ዩ።

ብዘይካ’ዚ፡ ጸወታ ኩዕሶ እግርን ሙዚቃን ልቢ መንእሰያት ተቃጻጺሮም ከም ዘለዉ ክትዕዘቦ ይካኣል’ዩ። ግጥም ኩዕሶ እግሪ ምዕዛብን ምስማዕን ጽቡቅ’ዩ። ኣርሰናልን ማንቸስተርን እናበልካ ካብ ምጥቃዕ ግና፡ ድባርዋን ከረንን ዝብሃላ ጋንታታት መስሪትካ ንሳተን ክገጥማ ከለዋ ብኣካል ምዕዛበን ምሓሸ። ፍቅሪ ስፖርትን ሙዚቃን፡ ኪኖ ናይ ንባብ ባህሊ ክኸዱ የብሎምን’የ ዝብል ዘለኹ። ሓደ ዘይንብብ ሙዚቃ ዝፈቱ ሰብ፡ ዘየንብብ ተዓዛቢ ግጥም ኩዕሶ እግሪ ብሉጽ ክብሪ ዘለዎ ዜጋ ክኸዉን ኣይክእልን’ዩ።

ኣብዘን ዝሓለፋ ዕስራ ዓመታት ጥራይ፡ ኣብ ኢትዮጲያ ንጉዳይ ኤርትራ ዝምልከት 15 ብኣምሓርኛ ዕብይ ዝበላ መጽሓፍቲ ተሓቲመን። እዘን መጽሓፍቲ መብዛሕትአን ብላዕለዎት መኮነናትን ኣባላት ሓይሊ ባሕሪ’የን ተጻሒፈን። እታ ብሻለቃ ማሞ ለማ እተጻሕፈት ‘’የወገን ጦር ትዝታዮ’’ ( ናይ ወገን ሰራዊት ተዘክሮይ) ዘርእስታ መጽሓፍ፡ ብዝርዝር እተጻሕፈት ኮይና ሚዛናዊ ትሕዝቶ ኣለዋ። ተስፋዮ ሃብተማርያም፡ ካሳዮ ጨመዳን ሆሴን ዓሊን ዝበሃሉ ጀነራላት ዝጸሓፍወን መጽሓፍቲ ትሕዝቶአን ብቀጥታ ንጉዳይ ኤርትራ ዝምልከት’ዩ። ጀነራል ተስፋዮ ሃብተማርያም ሓቀኛ ታሪኽ ጺሒፉ ይርከብ። ካሳዮ ጨመዳ ብዛዕባ ተሳትፎኡ ምግናን ዝፈቱ’ካ እንተ ኾነ፡ ኣብታ መጽሓፍ ግና ብርክት ዝበሉ ሓቅታት ኣስፊሩ ይርከብ። ብወገን ደርግ ዝነበር ኩነታት ከከም ኣጠማምታኦም ይስንድዎ’ለዉ። ብንወገን ኤርትራ እቶም ሰብ ታሪኽ ትም ምባል መሪጾም ኣልዉ። መጻኢ ወለዶ ዘይተበከለ ክዉን ታሪኽ ክፈልጥ ዝኽእል፡ ካብዝን ካብትን ንዝተጻሕፉ ኣንቢቡ ክመዛዝን ምስ ዝኽእል’ዩ።

ንወዲ ትኹል ትፈልጥዎ ዶ?

ኣይፈልጦን ዝበል ሰን እንተ’ሎ፡ ቅድሚ 1980 ካብዛ ዓለም ብሞት ዝተፈለየ ክኸዉን ኣሎዎ። ወዲ ትኹል ምስ ዝለዓል፡ እታ ‘’ይከኣሎ’’ እትብል ደርፊ ናይ ግድን’ያ ምስኡ ክትዝከር። ኣብዛ ደርፊ፡ ‘’ዓዲ ሽሩም- ታንኪ ምስ ለኮታ” እትብል መስመር ኣላ። ንኤርትራ ዘይፈልጥ ሰብ፡ ‘’ዓዲ ሽሩም’’ እንታይ’ዩ ኢሉ ክሓትት ይኽእል’ዩ። ጎቦ ድዩ? ሩባ ድዩ? ድልድል ድዩ? እንታይ’ዩ?

ዓዲ ሽሩም ብልክዕ ከመይ ይመስል?

ካብ ኮነ ኸ ኣብኡ እንታይ ተፈጸመ?

ወዲ ትኹል ብዝግባእ ከብርሖ ኣይከኣለን። እቲ ምንታይ፡ ደርፊ ብጠባዩ ኪንኡ ምሉእ ስእሊ ክህብ ኣይክእልን’ዩ። ናይ ደርፊ ግጥሚ (Lyric)፡ ዝተማልአ ስእሊ ናይ ምቅራብ ዓቅሚ የብሉን። ብጽሑፍ እንተ ዘይተደጊፉ፡ ’ዓዲ ሽሩም ታንኪ ምስ ለኮታ’’ ዝብል ግጥሚ ናብ ኣፈ-ታሪኽ ናይ ምልዋጥ ተኽእልኡ ርሒብ’ዩ።

‘’ንዘረባ ዘረባ የምጽኦ ንሓመድ ድጉሪ የዉጽኦ ከም ዝብሃል፡ ኣብ ዓዲ ሽሩም በጺሐ ኔረ። ኣብቲ ቦታ፡

ኣብ ታሪኽ ካብ ዝጥቀሱ ዓበይቲ ወጉኣት ተኻይዱ’ዩ። እንተኾነ፡ ከምቲ ዝድለ ኣይተጻሕፈን ጥራይ ዘይኮነ፡ ብስሩ’ዉን ኣይተተንከፈን። ከምቲ ኣቀዲመ ዝበልክዎ፡ ብወገን ኤርትራ ዝነበረ ዉዕሎ፡ ኣቲ ሰብ ታሪኽ ትም መሪጾም ኣሎዎ። ‘’ናይ ሓባር ደኣ’ምበር ናይ ዉልቀ ሰብ ታሪኽ የለን’’ ዝብል ኣረኣእያ ኣሎዎም ይብሃል። ሓደ ሰብ፡ ብዛዕባ ዝወዓሎ ዉዕሎ እንተ ጽሒፉ ከም ጃህራ’ዩ ዝሕሰብ። ዘይሩ-ዘይሩ ግና፡ ታሪኽ እኩብ ድምር ናይ ዉልቀ-ሰባት ፍጻመ’ዩ። መብዝሓትኡ እዋን፡ ብእኩብ ዝዝንቶ ታሪኽ፡ ከም ናይ ደርፊ ግጥሚ ‘’ዉዕሎ ናይቲ ጅግና’’ ኢሉ ጥራይ’ዩ ዝሓልፍ። ተኪአ በየነ፡ ‘’ካብ ሪቅ ሕፍንቲ’’ ብዝብል ኣርእስቲ ዝጸሓፋ መጽሓፍ፡ ጽቡቅ ተበጉሶ ይመስለኒ። ክንደይ ኮን ከም ናቱ ተበጉሶ ይወስዱ ይኾኑ?

ናይ ንባብ ባህሊ ብኸመይ መገዲ ይኹስኾስ ሃሰዉ ምባል ኣገዳሲ’ዩ። ናይ ንባብ ልምዲ፡ ተፈጥሮኣዊ ዉህብቶ ኣይኮነን። ክዕንብብን ክደክምን ዝኽእል ባህሊ’ዩ። ኣብ ሓሙሳታት ኣብ እዋን ፈደረሽን ዝነበሩ ኤርትራዉያን፡ ብምንባብን ምጽሓፍን ፍሉጣት ኔሮም። ፈደረሽን ምስ ፈረሰን ደርግ ኣብ ስልጣን ምስ መጸን፡ ትግርኛ ብኣምሓርኛ’ዩ ተተኪኡ። ከም ሳዕቤኑ ድማ፡ ሓደ ወለዶ ናይ ንባብ ባህሉ ብኸፊል ክስእኖ ተገዲዱ። ናይ ምጽሓፍ ጥበባት ተደብዮም። ኣብዘን ዝሓለፋ ዕስራ ዓመታት ዝተገብረ ፈተን ንምንእኣስ ኣይኮነን። ሚዛን ዝዋሃቦም ከም ዘይኮኑ ክንኣምን ግና ይግባእ። ምስቲ ክዕየ ዝነበሮ ምስ እነናጻጽሮ፡ ፈጺሙ ኣይተተንከፍን ንዝብል ዘረባ ምቕባሉ ግድን ይኸዉን።

ኣሕተምቲ ሕድሪ፡ ህዝቢ ናይ ንባብ ባህሊ ንኸማዕብል ዓመታዊ ምርኢት መጽሓፍቲ እናዳለወ ብ20% ጎደሎ መጽሓፍቲ ከም ዝሽየጡ ይገብር’ዩ። ብተወሳኺ፡ ፈጠራዊ ዛንታን ናይ ትርጉም ስራሕን ተቀቢሉ ብምርታዕ መጽሓፍቲ የሕትም ኣሎ። ‘’ባህላዊ ጉዳያት’’ እዉን፡ ዓመታዊ ሓንቲ እኩባት ሓጸርቲ ዛንታታት ዝሓዘት መጽሓፍ የሕትም’ዩ። ኣብ ጋዜጣ ‘’ሓዳስ ኤርትራ’’፡ ንመንእሰያት ዝምስጥ ተኸታታሊ ልቢ-ወለድ ዛንታ ሰሙናዊ ይወጽእ’ዩ። ኣብ ኤሪ-ቲቪ ይኹን ድምጺ ሓፋሽ፡ ናይ ንባብ ባህሊ ንምኹስካስ ዝዓለመ ናይ ምልላይ ስራሕ ከም መደብ’ኳ እንተ ዘይተሰራሓሉ፡ ሕልፍ-ሕልፍ ኢልካ ግና ትረኻታት ይቀርቡ’ዮም። ብሓልዮት ሃማመተኤ ክልተ ወርሓዊ እትሕተም መጽሔት ‘’መንእሰይ’’፡ ደረስቲ ሳሕቲ ምስ ህዝቢ ከም ዝላለዩ ትገብር’ያ። እዚ እኹል ኣይኮነን።

ኪኖ’ዚ ካልኦት ሃነጽቲ ሓሳባት ምቅራብ ይካኣል’ዩ። ወረቀት ብዘይ ቀረጽ ከም ዝኣቱ፡ ከም እወታዊ ኣድልዎ ተራእዩ ድማ ደርስቲ ግብሪ ካብ ምኽፋል እንተ ዝሕደጉ መሰረታዊ ፍታሕ’ኳ ከምጽእ እንተ ዘይከኣለ፡ ሓጋዚ ክኸዉን ግና ይኽእል’ዩ። ማሕበር ደረስቲ ንምምስራት ባይታ እንተ ዝጣጣሕ፡ እቲ ማሕበር ዓቢ ኣበርክቶ ክገብር ምኸኣለ። እቲ ዝምስረት ማሕበር፡ ነቶም መጽሓፍ ንምጽሓፍ ፕሮጀክት ዘቅርቡ፡ እቲ ዝቀረበ ፕሮጀክት ተጀሚሩ ክሳብ ዝዛዘም ንዝተወሰነ እዋን ወርሓዊ ክፍሊት እናሃበ ከም ዝነጥፉ ክገብር ይኽእል’ዩ። ካልእ፡ ኣብ ኣብያተ ትምህርቲ ናይ መጽሓፍቲ ገምጋም (Book Review) ብስሩዕ ምትእትታዉ፡ ናይ ንባብ ባህሊ ኣብ ምኹስኳስ ዝህልዎ ኣበርክቶ እምብዛ ዓቢ’ዩ። ትካላት መንግስቲ’ዉን፡ ኣብ ትሕቲአን ንዝርከቡ ሰራሕተኛታት ኣብ ሰለስተ ወርሒ ሓንቲ መጽሓፍ ምስ ደሞዝ ከም ዝዋሃቡ ክገብራ ይኽላ’የን። ኣብ ተለቪዥን ሬድዮን፥ መጽሓፍቲ ናይ ምልላይ መደብ ከም መደብ እንተ ዝስራዕ ዓቢ ዉጽኢት ምሃለዎ። ኣነ ዝጻሓፍኵአን ክልተ ‘’መዘከራት’’ መጽሓፍቲ፡ ኣብ ዉሽጢ ክልተ ሰሙን ተሸይጠን ኩውድኣ ዝኸኣላ ኣብ ቲቪን ሬድዮን ክትረኻ ምስ ጀመራ ምኻኑ ካብቲ ኣካፋፋሊ ሓበሬታ ረኺበ ኣለኹ። ከምኡ ስለ ዝኾነ፡ ተለቪዥንን ሬድዮን ንባብ ኣብ ምኹስካስ ዝህልዎ ኣበርክቶ ዓቢ ምኻኑ ምግማቱ ኣየጸግምን።

ኤርትራዉያን ሰብ ጸጋ’ኸ እንታይ ኣበርክቶ ክህልዎም ይኽእል? እዚ’ዉን ክድህሰስ ኣሎዎ። ምዝርጋሕ መጽሓፍቲ፡ ብዙሕ መኽሰብ እትረኽበሉ ንግዳዊ ንጥፈት ስለ ዘይኮነ፡ ነጋዶ ዝመርጽዎ ዓይነት ቦዝነስ ኣይኮነን። ስተሺነሪታት፡ ኣብ ምዝርጋሕ መጽሓፍቲ ዝህልወን ተራን ክገብራኦ ዘለወን ለዉጢ ብኸመይ ይግምገም? ርእሱ ዝኻኣለ መጽናዕቲ ዘድልዮ’ዩ። ከምዚኦም ዛኣመሰሉ ዝተፈላለዩ ኣገባባት ብምትእትታዉ፡ ናይ ንባብ ባህሊ ምኹስኳስን ቁጽሪ ሽያጥ መጽሓፍቲ ምዕባይን ዝከኣል ኮይኑ ይስማዓኒ።

‘’ምስግዳድ፡ ሓደ ካብቲ መፍቲሒ ሓሳባት’ዩ’’ ኢሎም ዝኣምኑ ኣሎዉ። ነቲ ሓደ እዋን ኣብ ሩስያ ዝተኻየደ፡ ‘’ድንሽን ሩስያን’’ ተባሂሉ ዝፍለጥ እወንታዊ ተጽዕኖ ድማ ከም ኣብነት የቅርብዎ። ኣብ 18 ክ/ዘ፡ ሩሳዉያን ድንሽ ክተኽሉ ብኑጉስ ምስ ተኣዘዙ፡ ተቃዉሞ ኣስሚዖም ነበሩ። ኣብቲ አዋን ዝነበረ ንጉስ፡ ድንስ ዘይዘረአ መሬቱ ከም ዝሕደግ ኣወጀ። ብዙሓት ሓረስቶት፡ መሬቶም ከይሕደግ ፈሪሖም ድንሽ ተኸሉ። ምስ ፈረየ፡ እንተ ጣዓምዎ ዘይጽገብ ኮኖም። ድሕሪ ዓመት፡ እውዝን ዘራእቲ ኣተወ፡ ብፍታዎም ድማ ድንሽ ተኸሉ። ኣብ እዋን ከቢድ ኩናት፡ ከተማታትን ዓድታትን ክዓንዋ ከለዋ፡ ድንሽ ኣብ ትሕቲ ባይታ ተሓቢኡ ሂወት ሩሳዉያን ከድሕን ከኣለ። ‘’ሎሚ ድንሽን ሩስያን ፈላሊኻ ክትርእዮም ኣይከኣልን’ዩ፡’’ ይብሉ። ንሱ እንተ ዘየንበቦ ወዱ የንብቦ። ወዱ እንተ ዘይንበቦ፡ ዘመዱ ወይ ድማ ጎረቤቱ የንብቦ። ዝኾነ ኾይኑ፡ ‘’ምስግዳድ’’ ናይ 18 ክ/ዘ ኣሰራርሓ ስለ ዝኮነ፡ ኣብዚ ዘመን’ዚ ተቀባልነት የብሉን። ኣብዚ መበል 21 ክ/ዘ፡ ሰብ ብፍታዉ ብኸመይ መገዲ ገንዘብ ኣዉጺኡ ከም ዝሽምት ዝድርኹ ብርክት ዝበሉ ሜላታት ተኣታትዮም ይርከቡ።

ናይ ፖዉሎ ኬሎ መጽሓፍ ‘’ኣልኬሚስት’፡ ብብዝሒ ክትሽየጥ ዝኸኣለት ቢል ክሊንተን ኣብ ኢዱ ሒዝዋ ስለ ዝተረኣየ’ዩ። ህቡባት ሰባት፡ ኣብ ሚድያ ቀሪቦም ብዛዕባ መጽሓፍ ሓሳቦም ከካፍሉ ክኽእሉ ኣሎዎም። ክለብ መጽሓፍቲ መንእሰያት ምምስራት ዓቢ ዉጽኢት ከምጽእ ይኽእል’ዩ። ኣብ ዓዉደ ኣዋርሕ፡ ‘’መዓልቲ ንባብ’’ ኢልካ ዕለት ምፍላይ ይክኣል’ዩ። ኣብታ ዕለት ድማ ኣንበብቲ ኣዋዳዲርካ ምሽላም የነቓቕሕ’ዩ። ከም ዓዲ ኢንግሊዝ ዝኣመሰላ ሃገራት፡ መንእሰያትን ብወልፊ ኢንተርነት ስለ ዝተጠቕዑ፡ ከም ዉጽኢቱ ድማ ካብ ናይ ንባብ ባህሊ እናረሓቁ ይኸዱ ስለ ዘለዉ፡ ናብቲ መተካእታ ዘይብሉ ግሩም ልምዲ ንምምላሶም ዝተፈላለየ ሜላታት ኣብ ምፍታን ይርከቡ። ናይ ካልኦት ሃገራት ተመክሮ ብመጽናዕ’ዉን ዘድልየካ ምዉሳድ ይክኣል’ዩ።

እዚ ጽሑፍ፡ ነቶም ኣብ ዲያስፖራ ዝርከቡ ኤርትራዉያን ዝተዳለወ ስለ ዝኾነ፡ ናይዞም ዜጋታት ተሳትፎ ግብራዊ መታን ክኸዉን ሓደ ሓሳብ ከቅርብ ክፍትን። ንኣብነት፡ ኣብ ሆላንድ ዝርከቡ ኤርትራዉያን ካብ ከተማታት ኤርትራ ንሓንቲ ብሓላፍነት ክሕዝዋ ይኽእሉ። ኣብ ከተማ ከረን፡ ሓደ ህዝባዊ ቤት-ንባብ ከፊቶም ኣብ ሓደ ደረጃ ከብጽሕዎ ይኽእሉ’ዮም። ኣብ ዋሽግተን ዲሲ ዝርከቡ ኤርትራዉያን፡ ቁጽሮም ሒደት ስለ ዘይኮነ ንኣሰመራ ክሕዝዋ ይኽእሉ’ዮም። ኣብ ጀርመን ዝርከቡ ንመንደፈራ፡ ኣብ ሲዊዲን ዝርከቡ ንምጽዋዕ፡ ከምዚ እናገበርካ ነተን ኣብ ኤርትራ ዝርከባ ከተማታት በብሓደ ብምሓዝ፡ ሓደስትን ናይ ቀደም መጽሓፍትን ኣኻኺብካ ህዝባዊ ቢት-ንባብ ምኽፋት ኣመና ቀሊል ስራሕ’ዩ። ኣብ ምብጋስ፡ ዝኾነ ላይብረሪ ብሚእቲ መጽሓፍቲ ክጅምር ይኽእል’ዩ። ሰብ ዘብቦም መጽሓፍቲ፡ ንላይብረሪታት ከም ህያብ ክህቡ ዕድመ ብምግባር ከብሕታት ብመጽሓፍቲ ከም ዝሃጥሩ ክትገብር ይክኣል’ዩ። ጡረተኛታት፡ ብዘይ ክፍሊት ወለንታዊ ኣጎልጉለት ኣብ ኣብያተ መጽሓፍቲ ከም ዝገብሩ ምዕዳም’ዉን ከቢድ ኣይኮነን። ብኸምዚኦም ዓይነት ቅልል ዝበል ተበጉሰታት ህዝቢ ናይ ንባብ ባህሊ ብዓሰርተ ዕጽፊ ከም ዝዓቢ ክትገብሮ ይክኣል’ዩ።

እዚ ሓጺር ጽሑፍ፡ ምሉእ ፍታሕ ንምቅራብ ዝዓለም ኣይኮነን።

መሰረታዊ ፍታሕ ዝርከብ፡ ዝምልከቶም ኣካላት ተወሃሂዶም ምስ ዝዝትዩ ዝዓዩን ጥራይ’ዩ። ስለዚ ሓደ ናይ ዘተ መኣዲ እንተ ዝግበር፡ እቲ ሽግር ተለልዩ ፍታሕ ክርከቦ ምተኻኣለ። ኣብቲ ዝካየድ ዘተ፡ ምስቲ ዓዉዲ ምትእስሳር ኣሎዎም ዝብሃሉ ሞያዉያን ካብ ዓለም ዓዲምካ መጽናዕታዊ ጽሑፍ ከም ዘቅርቡ ምግባር ሃናጺ’ዩ። ብሉጻት ሓሳባት’ዉን ክምንጩው ይኽእሉ’ዮም። መዛተዪ ነጥብታት፡ ንኸም ታሪኽን ስነ-ቅርስን፡ መጽሓፍትን ናይ ንባብ ባህልን፡ ስነ-ጽሕፉን ግጥምን፡ ሕትመትን ምዝርጋሕ መጽሓፍትን ወዘተ ዝድህስስ ክኸዉን ይግባእ። በዚ ድማ ካብቲ ዝካየድ ዓዉደ ዘተ፡ ሓደ መሰረታዊ ፍታሕ ክርከብ ከም ዝከኣል ኣይጠራጠርን’የ።

ንምዝዛም. . . .

ዘይንብብ ህዝቢ መሰሉ ኣይፈልጥን’ዩ። ሓርነቱ’ዉን ጎዶሎ’ዩ። ሕሉፍ ታሪኹ ብዝግባእ ዘይፈልጥ ወለዶ፡ ሃገር ክርከብ ዓቅሚ የብሉን። ዝኾነ ዜጋ መሰሉ ክሓትት ዝኽእል፡ ክፍልጥ ምስ ዝኽእል ጥራይ’ዩ። ፍልጠት ብምንባብ’ዩ ዝርከብ። ሰብ፡ ሕሉፍ ታሪኹ ክምርምሮን ከገናዝብን ዝኽእል፡ ጽቡቅ ይኹን ሕማቅ ምስ ዘንብብ’ዩ። ብተወሳኺ፡ ነፍሲ ወከፍ ኣንባቢ ብዕምቆት ኣንቢቡ ንሓቂ ሃሰዉ ክብላን መምዩ ፍርዲ ክህብ ክኽእልን ዓቕሙን ፍልጠቱን ከዕሙቕ ይግባእ።